گذری بر محصولات تراریخته
محصولات تراریخته از دیرباز در بازار مواد غذایی ایران و سایر کشورها وجود داشته‌اند. ولی متاسفانه در ایران به دلیل عدم درج تراریختگی بر روی لیبل مواد غذایی اکثر مردم از وجود آن بی‌خبر بوده و هستند. اما امروزه با افزایش سطح آگاهی مردم از محصولات تراریخته و عوارض ناشی از استفاده‌ی آن، این انتخاب به عهده‌ی خودمان است چه نوع مواد غذایی را برای سبد خانواده خود خرید کنیم.
بنا به تایید GMO، FDA یا تراریخته اصطلاحی است که برای توصیف غذاهایی که از طریق مهندسی ژنتیک به‌وجود آمده‌اند، استفاده می‌شود. اصلاح GM FOOD (غذاهای تراریخته) که مخفف FOOD Genetically modified (غذاهای اصلاح شده ژنتیکی) در زبان انگلیسی است در واقع به غذاهایی گفته می‌شود که از ارگانیسم‌هایی تشکیل شده‌اند که ماده ژنتیکی (DNA) آنها بگونه‌ای با روش‌های مهندسی ژنتیک اصلاح شده است. اصلاح ژنتیکی، نوعی فناوری روی ژن‌ها است که ژنتیک طبیعی موجودات زنده مانند حیوانات، گیاهان یا میکروارگانیسم‌ها را تغییر می‌دهد در واقع با تغییر DNA امکان جهش تولید ماده غذایی را فراهم می‌کند و ارگانیسم خلق شده به‌عنوان «موجود تغییر ژنتیکی اصلاح‌شده (GMO)»، «دستکاری ژنتیکی» یا «تراریخته» نامیده می‌شود. محصولات تراریخته اصلی که به‌صورت تجاری در مزارع کشت می‌شوند، شامل سویا، ذرت، پنبه و کلزا مقاوم به علف‌کش و حشره‌کش هستند. سایر محصولات تراریخته که به‌صورت تجاری و یا آزمایش شده در مزرعه رشد می‌کنند، عبارتند از:
- سیب‌زمینی شیرین
- برنج با آهن و ویتامین‌های افزایش یافته که ممکن است سوء‌تغذیه مزمن را در کشورهای آسیایی کاهش دهد .
- موز
- واکسن‌های انسانی علیه بیماری‌های عفونی مانند هپاتیت B
- ماهی‌هایی که سریع‌تر بالغ می‌شوند.
- درختان میوه و آجیل‌هایی که زودتر محصول می‌دهند.
البته فناوری‌های اصلاح ژنتیکی مواد غذایی، مانند همه فناوری‌های جدید، نوعی چالش محسوب می‌شوند و خطرات شناخته شده و ناشناخته‌ای دارند. مناقشات و نگرانی‌های عمومی در مورد مواد غذایی و محصولات تراریخته معمولاً بر ایمنی انسان و محیط‌زیست، برچسب‌گذاری و حق انتخاب مصرف‌کننده، حقوق مالکیت معنوی، اخلاق، امنیت غذایی، کاهش فقر و حفاظت از محیط‌زیست متمرکز است. عمده پرسش‌ها نیز حول این موضوع می‌چرخد که این دستکاری طبیعت، چه اثراتی بر انسان و محیط زیست خواهد داشت؟ نگرانی‌های سلامتی که مصرف‌کنندگان باید از آن آگاه باشند، چیست؟ و آیا این فناوری نوترکیب واقعاً مفید است؟
در حال حاضر بیشتر محصولات تراریخته از گیاهان ناشی می‌شوند اما در آینده‌‌ی نزدیک قرار است حیوانات نیز بعنوان منشا این تغییرات ژنتیکی در نظر گرفته شوند. فروش محصولات تراریخته از سال ۱۹۹۴ در جهان آغاز شد، هنگامی که شرکت آمریکایی بیوتکنولوژی کشاورزی Calgene برای اولین بار گوجه فرنگی خود را که با اصلاح ژنتیکی تولید کرده بود به بازار عرضه کرد.
طرفداران محصولات اصلاح شده ژنتیکی باور دارند، این فناوری تنها راه برای تغذیه جهانی پر جمعیت در آینده است و با پیشرفت علم، اصلاح ژنتیکی میتواند با هدف تغییر میزان مواد مغذی در محصولات و یا کاهش میزان آلرژی زایی و بهبود کارایی سیستم‌های تولید مواد غذایی انقلاب بزرگی در صنعت تولید مواد غذایی به‌وجود آورد.
اقتصاددانان کشاورزی معتقدند مزایای محصولات تراریخته بسیار بیشتر از خطرات احتمالی آنها برای سلامتی است. سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد تخمین می‌زند كه جهان فقط برای تداوم رشد جمعیت باید تا سال ۲۰۵۰، ۷۰ درصد غذای بیشتر تولید کند. تغییرات آب و هوایی بخش عمده‌ای از اراضی زراعی جهان را برای کشاورزی سخت کرده یا از بین می‌برد. محصولات زراعی تراریخته می‌توانند با بازده بیشتری حتی در زمین‌های خشک و شور رشد کنند و در درجه حرارت بالا و پایین مقاومت کنند. تولید محصولات تراریخته قیمت مواد غذایی را کاهش داده و در جهان مردم کمتری از گرسنگی می‌میرند.
از طرف دیگر بعد از اولین معرفی محصولات تراریخته در ایالات متحده، محققان و دوستداران زندگی سالم در تمام دنیا بطور مستقل شروع به پخش گزارشاتی از اثرات سمی ناشی از این محصولات کردند.
بطور خلاصه دلایلی را که مصرف محصولات GM سبب به خطر افتادن سلامتی انسان‌ها می‌شود اشاره می‌کنیم.
خطرات استفاده از محصولات تراریخته
محصولات تراریخته برای سلامتی میتواند مضر باشد
۱. سموم ناشی از این محصولات : غذاهای مهندسی شده ژنتیکی ذاتاً ناپایدار هستند. دانشمندان هنوز از عواقب کامل وارد کردن ژن‌های جدید به ماده غذایی آگاهی کافی ندارند. آنها امیدوارند مواد ژنتیکی جدید باعث بی‌ثبات کردن ماده غذایی بی‌خطر اولیه نشود. ولی درج ژن جدید میتواند عناصر غیر سمی موجود در مواد غذایی را به سمی تبدیل کند.
۲. واکنش‌های آلرژیک : مهندسی ژنتیک میتواند ژن‌ها را از مواد غذایی که مردم به آن آلرژی دارند به محصول تراریخته شده منتقل کند.
برای مثال یک مطالعه توسط مجله پزشکی نیو انگلند نشان داد که وقتی ژنی از یک نوع بادام زمینی برزیلی برداشته و به دانه‌های سویا اضافه شد و در نهایت محصول تراریخته سویا باعث آلرژی افرادی شد که از ابتدا به آن نوع بادام زمینی حساسیت داشتند.
۳. مقاومت آنتی بیوتیکی : یکی دیگر از خطرهای پنهان غذاهای محصولات تراریخته این است که آنها می‌توانند باکتری‌های بیماری زا در برابر آنتی بیوتیک‌های فعلی مقاوم و در نتیجه باعث افزایش قابل توجه گسترش عفونت‌ها و بیماری‌ها در انسان شوند.
۴. سرکوب سیستم ایمنی بدن : ژورنال پزشکی The Lancet مطالعه مهمی را منتشر کرد که در آن دانشمندان با آزمایش بر روی موش‌ها دریافتند که موشهایی که از سیب‌زمینی‌های تراریخته استفاده می‌کنند ، اثرات مضر قابل توجهی بر رشد اعضای بدن ، سوخت و ساز بدن و عملکرد سیستم ایمنی شان داشتند. هنوز هیچ تحقیق واحدی برای نفی این گزارش ارائه نشده است.
۵. سرطان : یکی دیگر از روش‌های تولید محصولات تراریخته اضافه کردن هورمون رشد به غذای دام‌ها می‌باشد. مثلا برای تولید شیر تراریخته هورمون رشد گاوی را از طریق مهندسی ژنتیک به گاوها تزریق می‌کنند. استفاده از هورمون رشد گاو توسط مهندسی ژنتیکی برای تولید شیر بیشتر گاوها ، سازمان غذا و دارو آمریکا FDA این اطمینان را به مصرف کنندگان داد که شیر تولید شده بی‌خطر است اما نهادهای نظارتی هم در کانادا و هم در اروپا با استناد به نگرانی های بیشمار در مورد سلامتی حیوانات و انسان ، این دارو را رد کردند. مطالعات نشان می‌دهد سطح هورمونی به نام فاکتور رشد انسولین مانند در محصولات لبنی تولید شده از گاوهای تحت درمان با هورمون رشد افزایش می یابد که در نهایت عامل مهمی در رشد سرطان پستان ، سرطان پروستات و سرطان روده بزرگ در انسان است.
۶. از بین رفتن مواد مغذی : مهندسی ژنتیک همچنین میتواند ارزش غذایی مواد غذایی را تغییر دهد و برخی مواد مغذی موجود در آن را از بین ببرد.
روغن تراریخته چیست؟
روغن‌های پخت و پز از محبوب‌ترین و کاربردی‌ترین مواد غذایی آشپزخانه هستند، اما گاهی این سوال پرسیده می‌شود که چه تفاوتی بین روغن تراریخته و روغن غیر تراریخته وجود دارد. در ابتدای صفحه گفته شد که گیاهان تراریخته اغلب از دانه‌های اصلاح شده می‌رویند. این گیاهان از نظر ژنتیکی اصلاح شده‌اند تا ویژگی‌های مطلوبی مانند مقاومت در برابر حشرات داشته‌باشند. رایج‌ترین گیاهان اصلاح‌شده شامل ذرت، سویا، پنبه، سیب‌زمینی، سیب و کدو تابستانی هستند. روغن کلزا شرکت ورژن نیز از نوع تراریخته است.
غذاهای تراریخته موجود بیشتر از گیاهان سرچشمه می‌گیرند، اما در آینده احتمالاً محصولات مرتبط با میکروارگانیسم‌های تراریخته یا حیوانات تراریخته نیزبه بازار عرضه خواهند شد. اکثر محصولات اصلاح شده ژنتیکی برای بهبود عملکرد، مقاومت به بیماری‌های گیاهی یا افزایش تحمل علف‌کش‌ها توسعه یافته‌اند و می‌توانند باعث کاهش قیمت مواد غذایی شوند.
تولید روغن تراریخته با هدف تغییر محتوای مواد مغذی گیاه، کاهش پتانسیل آلرژی‌زایی آن یا بهبود کارایی سیستم مغذی انجام می‌شود. همه غذاهای تراریخته باید قبل از ورود به بازار ارزیابی شوند و تحت دستورالعمل‌های FAO/WHO Codex مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرند و روغن‌های تراریخته نیز از این مورد مستثنی نیستند.
روغن‌های نباتی تراریخته به‌عنوان روغن پخت و پز، مارگارین و شورتنینگ به مصرف‌کنندگان فروخته و در غذاهای آماده یا شیرینی‌ها استفاده می‌شوند. این روغن‌ها از تری‌گلیسیریدهای استخراج شده از گیاهان یا دانه‌ها تولید و سپس تصفیه می‌شوند و با کمک هیدروژناسیون از مایع به جامد پردازش می‌شوند. فرآیند تصفیه تقریباً تمام مواد غیر تری‌گلیسیرید را حذف می‌کند. درصد زیادی از کلزای تولیدشده در آمریکا تراریخته است و عمدتاً برای تولید روغن نباتی استفاده می‌شود. روغن کانولا (کلزا) سومین روغن گیاهی پرمصرف در جهان است.
مزایا و معایب روغن‌های تراریخته
در ادامه به توضیحاتی درباره برخی مزایا و معایب روغن تراریخته در مقابل روغن غیر تراریخته خواهیم پرداخت.
مزایای روغن‌های تراریخته
تا سال ۲۰۵۰، جمعیت جهان ممکن است به ۹ میلیارد نفر برسد و تولید غذا باید به همان میزان یا بیشتر افزایش یابد تا نیازهای این تعداد انسان برآورده شود. بنابراین، نیاز به استفاده از تکنیک‌های ژنتیکی برای اصلاح محصولات در دهه‌های اخیر وجود دارد. با استفاده از فناوری تراریخته می‌توان گیاهانی با صفات مطلوب، عمر طولانی‌تر و حتی افزایش عملکرد تولید کرد. علاوه‌براین، یافته‌های حاضر، هم در فارماکوکینتیک حاد و هم در اثربخشی طولانی‌مدت نشان می‌دهد که روغن غنی از امگا ۳ از دانه‌های کلزای تراریخته، پروفایل‌های امگا ۳ خون را در عرض ۷۲ ساعت پس از یک دوز واحد، و پس از ۴ و ۱۶ هفته مصرف مکمل روزانه بهبود بخشیده است. همچنین، روغن تراریخته قیمتی ارزان‌تر دارد، دیرتر فاسد می‌شود و از کیفیت بالایی برخوردار است.
معایب روغن‌های تراریخته
بسیاری از مشکلات از جمله خطرات «دستکاری در طبیعت مادر» و نگرانی‌های سلامت مصرف‌کنندگان در ارتباط با روغن‌های تراریخته مطرح هستند که در روغن غیر تراریخته این دغدغه‌ها وجود ندارد. ازسوی‌دیگر، تکامل آفات و علف‌های هرز مقاوم، با قوی‌تر شدن سموم دفع آفات نیز یک مشکل دیگر است که میتواند طی چند سال باعث تکامل حشرات مقاوم شود و اثرات محصول تراریخته را از بین ببرد. همچنین ممکن است وقتی گیاهان مقاوم به حشرات باعث افزایش مرگ و میر در یک آفت خاص شوند، آفات جزئیِ دیگر را به یک مشکل بزرگ تبدیل کنند یا جمعیت آفت، به گیاه دیگری که زمانی در معرض خطر نبود، منتقل شود. این اثرات طبعا روی محصولات تراریخته نیز خواهد بود و ممکن است بعد از مدتی محصول تراریخته، دیگر قابل کشت مجدد نباشد.
گزارش شده است که ویروس‌های طبیعی می‌توانند با ویروس‌هایی که برای تولید گیاهان و روغن تراریخته کشت می‌شوند، ترکیب شوند و ویروس‌های جدیدی را تشکیل دهند. آنها احتمال ایجاد اثرات ثانویه جهش‌زایی ناشی از ادغام ژن را دارند. بنابراین، ژن منتقل شده خطری برای سلامتی ایجاد نمی‌کند، بلکه تأثیرات محصول ژن مورد باید توجه قرار گیرد. به‌عنوان مثال، گیاه لوبیا که از نظر ژنتیکی اصلاح شده بود تا محتوای سیستئین و متیونین را افزایش دهد، پس از کشف این‌که پروتئین ژن تراریخته، بسیار آلرژی‌زا است، دور انداخته شد. بنابراین، ژن‌های غذاهایی که معمولاً باعث آلرژی می‌شوند، مانند شیر، تخم‌مرغ، آجیل، گندم، حبوبات، ماهی، نرم‌تنان و سخت‌پوستان هم باید مورد بررسی قرار بگیرند.
کدام روغن آشپزی غیرتراریخته است؟
روغن آفتابگردان فرابکر، روغن زیتون و روغن نارگیل، تراریخته نیستند.
تفاوت محصولات تراریخته و معمولی
گزارش‌ها حاکی از آن است که بیش از ۱۶۰ میلیون هکتار محصولات تراریخته در ۲۹ کشور کشت می‌شود و حدود ۳۰۰ میلیون آمریکایی، ۱ میلیارد و ۳۵۰ میلیون چینی، ۲۸۰ میلیون برزیلی و میلیون‌ها نفر در سایر کشورها به‌طور منظم غذاهای تراریخته را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم مصرف می کنند. هدف از اصلاح نباتات تراریخته و مرسوم، تغییر ساختار ژنتیکی آنها در آزمایشگاه است که با افزودن یک ژن یا ژن‌های جدید به ژنوم یک گیاه زراعی معمولی تولید می‌شود. دلیل این تغییر ساختار، این است که گیاهان وحشی معمولا محصولات بسیار ضعیفی تولید می‌کنند و انتخاب طبیعی به نفع گیاهانی است که می‌توانند برای نور، آب و مواد مغذی با گیاهان همسایه رقابت کنند، از خود در برابر خورده شدن و هضم شدن توسط حیوانات دفاع کنند و بذر خود را در فواصل طولانی بپراکنند. این ویژگی‌ها در تضاد مستقیم با اهداف کشاورزی است که گیاهان را ملزم می‌کند که تا حد ممکن در جهت تولید محصولات مغذی و آسان‌برداشت، برای مصرف انسان پیش بروند. درنتیجه، مهم‌ترین تفاوت محصولات تراریخته نسبت به محصولات معمولی این است که از گیاهانی بسیار پربازده و مغذی‌تر تولید می‌شوند که از مقاومت بالاتری نسبت به سموم و آفات برخوردارند.
آیا تمام روغن‌های گیاهی تراریخته هستند؟
واقعیت این است که برخی از روغن‌های پخت و پز مورد علاقه شما احتمالا تراریخته هستند اما تعدادی روغن غیرتراریخته مانند روغن زیتون فرابکر، آفتابگردان و بادام زمینی نیز وجود دارند. روغن کلزا و سویا به‌صورت پیش‌فرض، تراریخته به‌شمار می‌روند. طبق جدیدترین داده‌ها، حدود ۹۴ درصد از کل دانه‌های سویا در ایالات متحده اصلاح ژنتیکی شده است. FDA می‌گوید این موضوع به کشاورزان کمک می‌کند تا به‌راحتی علف‌های هرز اطراف این گیاهان را کنترل کنند. طبق گزارشات FDA، اغلب مزارع ذرت در ایالات متحده نیز GMO (تراریخته) هستند اما گل‌های آفتابگردان نسبت‌به تغییر شکل، سرکشی می‌کنند و با فرآیند GMO همکاری خوبی ندارند، به‌همین دلیل، هرگز نمی‌توانند تراریخته شوند.
یکی دیگر از دلایل دست‌نخورده ماندن آفتابگردان، به‌دلیل خطر آلودگی سایر گونه‌های آفتابگردان است که ممکن است برای محیط‌زیست خطرساز شوند. در حال‌حاضر، هیچ گونه‌ای از زیتون و نارگیل نیز در جهان وجود ندارد که با استفاده از مهندسی ژنتیک، تراریخته شده باشد. روغن تراریخته برخلاف روغن غیر تراریخته از گیاهان اصلاح شده ژنتیکی به‌دست می‌آید. محصولات تراریخته معمولا برای ثمردهی بیشتر و مقاوم شدن در برابر سموم دفع آفات و ویروس‌های گیاهی، به لحاظ ژنتیکی تغییر داده می‌شوند. مهم‌ترین روغن‌های تراریخته، کلزا و سویا هستند اما روغن‌های بادام‌زمینی، نارگیل و روغن آفتابگردان فرابکر و روغن زیتون فرابکر، غیرتراریخته محسوب می‌شوند.
